Czy produkty z tworzyw sztucznych zawierające bisfenol A (BPA) są bezpieczne?

Bisfenol A (BPA) jest substancją chemiczną używaną do produkcji tworzyw sztucznych. Jest on często stosowany w sprzęcie sportowym, butelkach na wodę, urządzeniach medycznych, jako powłoka lub wyściółka w puszkach na żywność i napoje oraz w paragonach kart kredytowych. Wypłukuje się z plastiku do płynów i żywności, a Centra Kontroli i Prewencji Chorób znalazły mierzalne ilości BPA w organizmach 93% badanej populacji Stanów Zjednoczonych.

Dzieci i niemowlęta mają najwyższe dzienne spożycie BPA, ponieważ „jedzą, piją i oddychają więcej niż dorośli w przeliczeniu na funty”, zgodnie z Narodowym Programem Toksykologicznym USA. Jeszcze kilka lat temu większość plastikowych butelek dla niemowląt zawierała BPA. Ten związek chemiczny jest szczególnie podatny na wypłukiwanie z plastiku, gdy jest on podgrzewany, np. gdy butelka dla niemowląt jest podgrzewana w mikrofalówce, co pozwala na spożycie BPA i przedostanie się go do krwiobiegu. W danym dniu, kilka razy dziennie, dziecko może pić preparat w płynie, który został sprzedany w puszce wyłożonej BPA, a następnie podgrzany w plastikowej butelce dla niemowląt zawierającej BPA. Niewielkie badanie przeprowadzone w 2013 r. wśród kobiet ciężarnych o niskich dochodach i zróżnicowanych etnicznie wykazało obecność BPA we krwi pępowinowej wszystkich kobiet, a u jednej trzeciej stwierdzono poziom BPA, który u zwierząt uznano za „wysokiego ryzyka”. Jeśli dodatkowe badania potwierdzą to odkrycie, dzieci o niskich dochodach mogą być szczególnie narażone na wysoki poziom BPA podczas pobytu w łonie matki, co może potencjalnie powodować problemy z nauką lub zachowaniem.

Jeśli BPA znajduje się w tak wielu różnych przedmiotach, których używamy na co dzień, to musi być udowodnione, że jest bezpieczny, prawda? Niestety nie. BPA został opracowany jako syntetyczny estrogen, który naśladuje i zakłóca działanie tego hormonu, który pomaga regulować rozwój i reprodukcję. Nazywa się go „substancją zaburzającą gospodarkę hormonalną”, ponieważ wpływa na hormony własne organizmu (jego układ endokrynny) w sposób, który może być potencjalnie szkodliwy.

Trudno jest określić, ile BPA, lub ile jakiejkolwiek substancji chemicznej zaburzającej gospodarkę hormonalną, jest niebezpieczne. Toksykolodzy testują chemikalia w bardzo dużych dawkach na zwierzętach, aby zobaczyć, czy umrą lub czy ich zdrowie ucierpi. Po ustaleniu niebezpiecznej dawki, znacznie niższe dawki są następnie dopuszczane w produktach używanych lub spożywanych przez ludzi. Produkty te są oznaczane jako bezpieczne, mimo że zawarte w nich substancje chemiczne rzadko były testowane w niskich dawkach na zwierzętach, a w ogóle nigdy nie były testowane na ludziach. Co więcej, ostatnie badania pokazują paradoksalne zjawisko z BPA i innymi substancjami chemicznymi, które wpływają na układ hormonalny: ich wpływ na zdrowie jest czasami większy przy niskich dawkach niż przy wysokich.

Podczas gdy wczesne obawy dotyczące wpływu BPA na zdrowie były oparte głównie na badaniach na zwierzętach i badaniach na komórkach, istnieje coraz więcej dowodów z badań na ludziach, że BPA może powodować poważne szkody, takie jak zwiększone ryzyko chorób serca, cukrzycy, otyłości, dysfunkcji seksualnych i problemów behawioralnych u dzieci.

Badanie skutków BPA u zwierząt

Zanim przeprowadzono badania na ludziach, przeprowadzono i nadal przeprowadza się dziesiątki badań w laboratoriach. American Chemical Society, krajowe stowarzyszenie zawodowe chemików, podało, że 153 finansowane przez rząd eksperymenty z BPA na zwierzętach laboratoryjnych i tkankach wykazały szkodliwe skutki, podczas gdy tylko 14 nie wykazało takich skutków.

Doświadczenia z BPA na szczurach powiązały tę substancję chemiczną ze zmianami przedrakowymi w prostacie i gruczołach sutkowych oraz z przedwczesnym dojrzewaniem płciowym u samic przy dawkach BPA podobnych do tych, na jakie narażeni są ludzie, zgodnie z raportem National Institutes of Health’s National Toxicology Program z 2008 r. dotyczącym BPA. Inne badanie przeprowadzone na szczurach wykazało, że narażenie na BPA, podobnie jak narażenie na środki grzybobójcze i pestycydy, wydaje się powodować torbiele jajników i mniejszą liczbę jaj u potomstwa – aż do trzech pokoleń w dół linii (szczurzych „wnuków”).

Badania na myszach narażonych na BPA w łonie matki wykazały, że myszy te miały tendencję do przybierania na wadze większej ilości tkanki tłuszczowej po urodzeniu. Jednakże, jako dorośli, myszy narażone na BPA były tej samej wielkości i wagi, co myszy, które nie były narażone na BPA w łonie matki. Nowsze badanie, opublikowane w 2012 r., wykazało, że dorosłe myszy, którym podawano niskie dawki BPA dwa razy dziennie przez osiem dni, nie przybierały na wadze, ale rozwijały się u nich problemy z metabolizmem, które prowadziły do cukrzycy typu 2.

Badania powiązały hormonalne skutki BPA z puszkowanej karmy dla kotów z epidemią nadczynności tarczycy u kotów, zwłaszcza u samic. Badania na szczurach i myszach powiązały BPA z nadpobudliwością i różnymi zmianami w mózgu i zachowaniu, w tym zwiększonym niepokojem i upośledzonym poznaniem. W 2008 r. w pierwszym badaniu na naczelnych stwierdzono, że poziomy BPA były związane z problemami poznawczymi, które mogły wpływać na uczenie się i pamięć.

Raport National Toxicology Program z 2008 r. zalecał przeprowadzenie większej liczby badań nad wpływem BPA na zdrowie ludzi, a w raporcie stwierdzono: „Nie można odrzucić możliwości, że bisfenol A może zmieniać rozwój człowieka.”

Badanie wpływu BPA na ludzi

Od 2008 roku badania na ludziach znacznie zwiększyły obawy dotyczące zagrożeń zdrowotnych związanych z BPA. Główne badanie opublikowane w styczniu 2010 r., oparte na głównym zbiorze danych rządowych (NHANES), wykazało, że dorośli z wyższym poziomem BPA w moczu byli bardziej narażeni na choroby serca, nawet jeśli inne zmienne były kontrolowane statystycznie. Dane NHANES wykazały również oddzielny związek pomiędzy poziomem BPA w moczu a wysokim ciśnieniem krwi, które jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do chorób serca. Wyniki te były podobne do badania opublikowanego w Journal of the American Medical Association w 2008 r., które wykazało związek między poziomem BPA a cukrzycą i chorobami serca, nawet jeśli otyłość była kontrolowana statystycznie. Badanie opublikowane w Circulation w 2012 r. oparte na badaniach przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii potwierdziło te ustalenia. W co najmniej dwóch innych artykułach opublikowanych w 2012 r. stwierdzono, że narażenie na BPA zwiększa ryzyko wystąpienia u ludzi zaburzeń metabolicznych i otyłości. Jeden z artykułów (przegląd) koncentrował się na ekspozycji in utero na BPA, która według dr Fredericka vom Saala i jego współautorów wydaje się programować płód, aby rozwinął się w dorosłego człowieka z nadwagą.

Jako słaby estrogen, BPA powoduje przednowotworowe narośla w gruczołach sutkowych gryzoni, więc ważnym pytaniem jest, czy może zwiększyć szanse kobiety na rozwój raka piersi, ponieważ rak piersi może żywić się estrogenem. Badania laboratoryjne, w których naukowcy przyglądają się komórkom pobranym z organizmu, sugerują, że BPA może powodować zmiany w komórkach piersi i ich nowotworzenie. Nie tylko regularne narażenie na działanie BPA potencjalnie zwiększa szanse na rozwój raka piersi, ale także zakłóca działanie chemioterapii u pacjentów z rakiem piersi, zmniejszając jej skuteczność.

Istnieją również dowody na szkodliwe działanie na płodność i aktywność seksualną. W jednym z badań mężczyźni, którzy byli narażeni na bardzo wysoki poziom BPA w pracy, czterokrotnie częściej doświadczali zaburzeń erekcji i zmniejszonego pożądania seksualnego w porównaniu z mężczyznami, którzy nie pracowali z BPA. Pracownicy narażeni na BPA byli również siedmiokrotnie bardziej narażeni na problemy z wytryskiem. Chociaż mężczyźni objęci tym badaniem byli narażeni na BPA w znacznie większym stopniu niż przeciętny mężczyzna, badanie to pokazuje, że BPA może potencjalnie zaszkodzić zdrowiu seksualnemu i reprodukcyjnemu mężczyzn przy wysokich poziomach narażenia, a także rodzi pytania dotyczące niższych poziomów narażenia. Konieczne jest przeprowadzenie badań nad wpływem bardziej typowego narażenia na BPA (narażenia niezwiązanego z wykonywanym zawodem) na zdrowie seksualne mężczyzn.

BPA może również wpływać na płodność kobiety i został powiązany z poronieniami. Badania wykazały, że kobiety poddające się zapłodnieniu in vitro (IVF), które mają wyższy poziom BPA, mają większe trudności z zajściem w ciążę z powodu niższej jakości ich jajeczek, mniejszej liczby zapłodnionych jajeczek i obniżonego poziomu estrogenu.

Ostatnie badania łączą prenatalną i wczesnodziecięcą ekspozycję na BPA z łagodnie zwiększonym lękiem, depresją, nadpobudliwością i agresją u dzieci. Jednak stopień, w jakim BPA wpływa na zachowanie różni się w różnych badaniach, potencjalnie ze względu na różnice w czasie, w jakim dziecko było narażone na BPA, wiek dziecka w momencie narażenia lub w momencie badania zachowania, płeć dziecka i czynniki rodzinne, takie jak poziom wykształcenia rodziców. Potrzebne są lepsze badania, aby wyjaśnić, w jakim stopniu ekspozycja na BPA wpływa na zachowanie.

FDA przeciąga swoje kroki, gdy inne kraje podejmują działania

Po tym, jak w 2008 r. analiza Agencji Żywności i Leków (FDA) wykazała, że BPA jest bezpieczny, Rada Naukowa FDA, składająca się z niezależnych naukowców, którzy nie pracują dla FDA, zaleciła w październiku 2008 r., aby FDA ponownie przeanalizowała literaturę naukową, opierając się w mniejszym stopniu na dwóch finansowanych przez przemysł badaniach na szczurach i biorąc pod uwagę najlepsze niezależne badania. Zalecono również przeprowadzenie nowych badań w celu zbadania obaw związanych z bezpieczeństwem BPA.

W międzyczasie Kanada ogłosiła w 2008 r., że zamierza zmniejszyć narażenie niemowląt i noworodków na BPA poprzez zakazanie jego stosowania w butelkach dla niemowląt, ustanowienie surowych standardów dotyczących ilości BPA, które mogą migrować z puszki do preparatów dla niemowląt oraz współpracę z przemysłem w celu opracowania alternatywnych opakowań żywności. W październiku 2010 roku Kanada stała się pierwszym rządem na świecie, który dodał BPA do listy substancji toksycznych, przygotowując się do uregulowania jego stosowania. Francja i Dania dołączyły do Kanady, zakazując stosowania BPA w butelkach dla niemowląt w 2010 roku, a Komisja Europejska przegłosowała w tym samym roku zakaz produkcji i sprzedaży butelek dla niemowląt z BPA w krajach Unii Europejskiej, począwszy od 2011 roku. W grudniu 2012 roku francuski parlament przegłosował zakaz stosowania BPA we wszystkich opakowaniach żywności dla niemowląt w 2013 roku oraz we wszystkich pojemnikach na żywność w 2015 roku.

W styczniu 2010 roku FDA ogłosiła, że jej Krajowe Centrum Badań Toksykologicznych we współpracy z Krajowym Programem Toksykologicznym „prowadzi dogłębne badania w celu uzyskania odpowiedzi na kluczowe pytania i wyjaśnienia niejasności dotyczących ryzyka związanego z BPA”. FDA stwierdziła, że „podziela punkt widzenia Narodowego Programu Toksykologicznego, że ostatnie badania dają powody do pewnych obaw dotyczących potencjalnego wpływu BPA na mózg, zachowanie i gruczoł krokowy płodów, niemowląt i dzieci.” FDA uznała również „istotne niejasności” w interpretacji badań nad BPA i tego, jak BPA może wpływać na zdrowie człowieka. Pomimo tych niepewności, FDA powiedział, że wspiera „bardziej solidne ramy regulacyjne dla nadzoru BPA, aby móc szybko reagować, jeśli to konieczne, w celu ochrony społeczeństwa.” Jednakże, agencja powiedziała w tym czasie, że to było „nie zalecając, że rodziny zmienić wykorzystanie formuły niemowląt do żywności, jak korzyści ze stabilnego źródła dobrego odżywiania przewyższa potencjalne ryzyko ekspozycji BPA.”

W marcu 2012 roku, FDA wreszcie odpowiedział na petycję 2008 z Natural Resources Defense Council (NRDC). Petycja prosiła FDA o zakaz stosowania BPA w opakowaniach żywności i napojów, w oparciu o ówczesne badania. Po wieloletnim ignorowaniu petycji NRDC, FDA – pod presją pozwu sądowego – odpowiedziała, że nie ma wystarczających dowodów na usunięcie tej substancji chemicznej z produktów, w których jest ona obecnie stosowana, oraz że Agencja będzie kontynuować przegląd badań nad BPA. Należy zauważyć, że odrzucenie petycji przez FDA było oparte na badaniach, które NRDC przedłożyła wraz z petycją w 2008 r., a nie na nowszych badaniach.

Legislacja zakazująca BPA w USA.

W marcu 2009 r. hrabstwo Suffolk w Nowym Jorku stało się pierwszym hrabstwem w USA, które wprowadziło zakaz stosowania BPA w butelkach dla niemowląt i kubkach do karmienia, a w maju 2009 r. Chicago i Minnesota poszły w jego ślady. Również w 2009 roku Connecticut przyjęło ustawę zakazującą stosowania BPA w butelkach i kubkach wielokrotnego użytku dla dzieci, a także w pojemnikach na mleko dla niemowląt i żywność dla niemowląt, która weszła w życie w październiku 2012 roku. W latach 2009-2013, 12 stanów i Dystrykt Kolumbii przyjęły zakazy stosowania BPA w pojemnikach na mleko dla niemowląt lub innych produktach spożywczych dla dzieci. Do lipca 2013 r. przemysł przestał używać opakowań na bazie BPA do preparatów do początkowego żywienia niemowląt. Dopiero gdy przemysł dobrowolnie zaprzestał używania BPA, FDA zmieniła swoje przepisy, aby zapobiec stosowaniu BPA w tych opakowaniach.

Członkowie Kongresu Stanów Zjednoczonych wprowadzili ustawodawstwo związane z BPA od 2009 roku bez powodzenia. Wiosną 2015 r. senator Dianne Feinstein (D-CA) przedstawiła w Senacie projekt ustawy (S. 821), która wymagałaby, aby każde opakowanie żywności zawierające BPA zawierało informację „To opakowanie żywności zawiera BPA, substancję chemiczną zaburzającą gospodarkę hormonalną, według National Institutes of Health”.

BPA w tworzywach sztucznych

BPA występuje w tworzywach sztucznych z poliwęglanu (PC), które są zazwyczaj przezroczyste i twarde, oznaczone symbolem recyklingu „7” lub mogą zawierać litery „PC” w pobliżu symbolu recyklingu. Aby uniknąć ryzyka związanego z butelkami dla niemowląt zawierającymi BPA lub inne wątpliwe substancje chemiczne, szukaj opakowań z napisem „BPA-free” i rozważ alternatywne rozwiązania, takie jak butelki szklane. Aby uniknąć podgrzewania żywności w plastikowych pojemnikach zawierających te chemikalia, używaj w mikrofalówce tylko naczyń kamionkowych, porcelanowych lub szklanych.

W 2008 roku producenci tacy jak Playtex i Nalgene oraz sprzedawcy detaliczni tacy jak Wal-Mart zobowiązali się do usunięcia BPA ze swoich produktów i sklepów do końca roku. W marcu 2009 r. sześciu głównych producentów butelek dla niemowląt w Stanach Zjednoczonych ogłosiło, że nie będą już sprzedawać butelek dla niemowląt wykonanych z BPA w USA. Kilka dni później firma SUNOCO, producent BPA, ogłosiła, że będzie wymagać od firm stosujących BPA w swoich produktach potwierdzenia, że żaden z tych produktów nie będzie używany do przechowywania żywności lub wody dla dzieci poniżej 3 roku życia. Te dobrowolne wysiłki były wynikiem negatywnego rozgłosu i obaw konsumentów dotyczących BPA.

BPA w puszkach

BPA nadal znajduje się w większości żywności i napojów w puszkach sprzedawanych ludziom i zwierzętom domowym w USA i innych krajach. Niektóre firmy nie czekają na zakaz i dobrowolnie usuwają BPA ze swoich opakowań żywności. Firma Eden Foods zaczęła stosować puszki wolne od BPA w 1999 roku i obecnie używa ich do wszystkiego z wyjątkiem mocno kwaśnych produktów pomidorowych. Według firmy Eden, produkcja puszek wolnych od BPA, które są o 14% droższe niż standardowe puszki, kosztuje firmę 300 000 dolarów rocznie, co przekłada się na około 2 centy więcej za puszkę. Vital Choice wprowadził nowe puszki i torebki dla swoich produktów rybnych pod koniec 2008 roku. W 2015 roku Environmental Working Group wydała badanie rynku firmy zgłoszone wykorzystanie BPA w swoich puszkach dla 252 marek żywności. Spośród 143 marek, od których udało im się uzyskać informacje, 31 stwierdziło, że używało wyłącznie puszek bez BPA (np. Health Valley i Tysons), a 78 używało puszek zawierających BPA do wszystkich produktów (np. Chef Boyardee, Green Giant, Hormel i Ocean Spray). Reszta używała puszek wyłożonych BPA do niektórych produktów, ale nie innych (np. StarKist, Libby’s i 365 Everyday Value).

Czy jakiekolwiek substytuty BPA są bezpieczniejsze niż BPA?

W odpowiedzi na nowe prawa, regulacje i obawy konsumentów dotyczące BPA, wiele produktów jest wytwarzanych z użyciem dwóch nowych substancji chemicznych, bisfenolu S (BPS) i bisfenolu F (BPF). Te substancje chemiczne nie zostały dobrze przebadane przed ich zastosowaniem, jednak w ciągu ostatnich kilku lat wykazano, że w testach laboratoryjnych mają one działanie zaburzające gospodarkę hormonalną, podobne do BPA. Substancje alternatywne wobec BPA przenikają do organizmu człowieka tak samo łatwo jak BPA. Te nowe badania sugerują, że zastąpienie BPA nowymi związkami, które nie zostały odpowiednio przetestowane pod kątem bezpieczeństwa, prawdopodobnie nie przyniesie żadnych korzyści zdrowotnych. Konieczne jest zbadanie bezpieczeństwa potencjalnych substytutów BPA przed wprowadzeniem ich do sprzedaży.

Indywidualne wysiłki w celu zmniejszenia narażenia na BPA

Czekając na dalsze badania, czy możliwe jest unikanie BPA i substytutów, które mogą być równie niepokojące? Najnowsze badania sugerują, że możemy znacząco obniżyć poziom BPA poprzez ścisłe unikanie wielu pakowanych produktów spożywczych i napojów, a także zmianę sposobu przygotowywania i przechowywania żywności.

W 2012 roku Ruthann Rudel z Silent Spring Institute i jej współautorzy opublikowali badanie pokazujące, jak na poziom BPA w organizmie wpływa spożywanie żywności i napojów, które miały kontakt z BPA. Dwudziestu uczestników z 5 rodzin przeszło ze swojej normalnej diety, zawierającej produkty w puszkach i opakowaniach, na dietę składającą się wyłącznie ze świeżej, nieprzetworzonej żywności na 3 dni. Ich poziom BPA był badany przed zmianą, podczas 3 dni jedzenia i picia bez BPA, a następnie ponownie po powrocie do normalnej diety. Naukowcy odkryli, że poziom BPA spadł znacząco, gdy ludzie jedli żywność i pili napoje, które nigdy nie spędzały czasu w puszkach, plastikowych butelkach lub plastikowych pojemnikach do przechowywania żywności wykonanych z BPA i nigdy nie miały kontaktu z plastikowymi lub nieprzywierającymi patelniami podczas przygotowywania lub podczas jedzenia.

Wszystkie artykuły są recenzowane i zatwierdzane przez dr Dianę Zuckerman i innych pracowników wyższego szczebla.

1. Hileman, B „Bisphenol A on Trial.” Chemical & Engineering News Government & Policy, 2007; 85(16). Retrieved April 3, 2009 from http://pubs.acs.org/cen/government/85/8516gov2.html
2. „NTP-CEHR Monograph on the Potential Human Reproductive and Developmental Effects of Bisphenol A.” National Toxicology Program. U.S. Department of Health and Human Services (HHS). Sept. 2008. Web.3 Apr. 2009.
3. Gerona RR, Woodruff TJ, Dickenson CA, Pan J, Schwartz JM, Sen S, Friesen M, Fujimoto VY, & Hunt PA. BPA, glukuronid BPA i siarczan BPA w surowicy pępowinowej w połowie ciąży w kohorcie z północnej Kalifornii. Environmental Science and Technology, 2013: wersja internetowa. doi: 10.1021/es402764d
4. Braun JM, Kalkbrenner AE, Calafat AM, Yolton K, Ye X, Dietrich KN, & Lanphear BP. Impact of early-life Bisphenol A exposure on behavior and executive function in children. Pediatrics 2011: 128; 873-882. doi: 10.1542/peds.2011-1335
5. Schierow, L. and Lister, S.A. „Bisphenol A (BPA) in Plastics and Possible Human Health Effects.” Maj 2008. Congressional Research Service Report for Congress, The Library of Congress.
6. Vandenberg LN, Colborn T, Hayes TB, et al. „Hormones and Endocrine-disrupting Chemicals: Low-Dose Effects and Nonmonotonic Dose Responses.” Endocrine Reviews. March 2012. Web.16 Apr. 2012.
7. Melzer, D., Rice, N.E., Lewis, C., Henley, W.E., and Galloway, T.S. „Association of Urinary Bisphenol A Concentration with Heart Disease: Evidence from NHANES 2003/06.” PLoS ONE2012; 5(1). Web. Retrieved January 13, 2010 http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0008673
8. Lang, I.A., Galloway, T.S., Scarlett, A., et al. ” Association of Urinary Bisphenol A Concentration With Medical Disorders and Laboratory Abnormalities in Adults.” Journal of American Medical Association 2008; 300(11): 1303-1310.
9. Vom Saal FS, Nagel SC, Coe BL, Angle BM, Taylor JA. The estrogenic endocrine disrupting chemical bisphenol A (BPA) and obesity. Mol Cell Endocrinol. 2012 May 6;354(1-2):74-84. Epub 2012 Jan 10
10. Li, D., Zhou, Z, Qing, D., et al. „Occupational Exposure to Bisphenol-A (BPA) and the Risk of Self-Reported Male Sexual Dysfunction.” Human Reproduction. Web. 2009 November 10.
11. Findlay LC, Kohen DE. „Bisfenol A i zachowanie dzieci i młodzieży: Canadian Health Measures Survey 2007 do 2011.” Health Reports. Aug, 2015. 26(8): 3-9.
12. Nilsson E, Larsen G, Manikkam M, Guerrero-Bosagna C, Savenkova MI, Skinner MK. „Environmentally Induced Epigenetic Transgenerational Inheritance of Ovarian Disease.” Plos One 2012; 7(5): e36129. doi:10.1371/journal.pone.0036129
13. Somm E, Schwitzgebel VM, Toulotte A, Cederroth CR, Combescure C, Nef S, Aubert ML, Hüppi PS. Perinatal exposure to bisphenol a alters early adipogenesis in the rat. Environ Health Perspect.2009 Oct;117(10):1549-55.
14. Ryan KK, Haller AM, Sorrell JE, Woods SC, Jandacek RJ, Seeley RJ; Perinatal exposure to bisphenol-a and the development of metabolic syndrome in CD-1 mice. Endocrinology. 2010, 151(6):2603-12.
15. Batista TM, Onso-Magdalena P, Vieira E, Amaral ME, Cederroth CR, Nef S, Quesada I, Carneiro EM, Nadal A. 2012. Short-term treatment with bisphenol-a leads to metabolic abnormalities in adult male mice. PLoS.One. 7(3):e33814. PM:22470480.
16. Edinboro, C.H., Scott-Moncrieff, C., Janovitz, E., Thacker, H.L., and Glickman, L.T. „Epidemiologic study of relationships between consumption of commercial canned food and risk of hyperthyroidism in cats.” Journal of the American Veterinary Medical Association 2004; 224(6): 879-886.
17. Ishido M, Masuo Y, Kunimoto M, Oka S, Morita M (2004) Bisphenol A Causes Hyperactivity In The Rat Concomitantly With Impairment Of Tyrosine Hydroxylase Immunoreactivity.” Journal of Neuroscience Research,76:423-433
18. Tian YH, Baek JH, Lee SY, Jang CG (2010) Prenatal and postnatal exposure to bisphenol a induces anxiolytic behaviors and cognitive deficits in mice. Synapse 64: 432-439
19. Ryan BC, Vandenbergh JG (2006) Developmental exposure to environmental estrogens alters anxiety and spatial memory in female mice. Horm Behav 50: 85-93.
20. Xu XH, Zhang J, Wang YM, Ye YP, Luo QQ (2010) Perinatal exposure to bisphenol-A impairs learning-memory by concomitant down-regulation of N-methyl-D-aspartate receptors of hippocampus in male offspring mice. Hormones and behavior 58: 326-333.
21. Leranth, C., Hajszan, T., Szigeti-Buck, K., Bober, J., and Maclusky, N.J. „Bisphenol A zapobiega odpowiedzi synaptycznej na estradiol w hipokampie i korze przedczołowej ovariectomized nonhuman primates.” Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. PNAS, 2008; 105(37): 14187-14191.
22. Shankar A, Teppala S. Urinary bisphenol A and hypertension in a multiethnic sample of US adults. J Environ Public Health 2012:48164. Web. 2012 Jan 27.
23. Melzer D, et.al. „Urinary Bisphenol: A Concentration and Risk of Future Coronary Artery Disease in Apparently Healthy Men and Women.” Circulation 2012 Mar 27;125(12):1482-90.
24. Soriano S, Alonso-Magdalena P, García-Arévalo M, Novials A, Muhammed SJ, et al. (2012) Rapid Insulinotropic Action of Low Doses of Bisphenol-A on Mouse and Human Islets of Langerhans: Role of Estrogen Receptor β. PLoSONE 7(2): e31109. doi:10.1371/journal.pone.0031109
25. Goodson WH 3rd, Luciani MG, Sayeed SA, et.al. „Activation of the mTOR pathway by low levels of xenoestrogens in breast epithelial cells from high-risk women.” Carcinogenesis. 2011 Nov;32(11):1724-33.
26. Barrett J.R. „Trumped Treatment?: BPA Blocks Effects of Breast Cancer Chemotherapy Drugs.” Environ Health Perspect 2009; 117:A75-A75.
27. LaPensee EW, Ben-Jonathan N. „Novel roles of prolactin and estrogens in breast cancer: resistance to chemotherapy.” Endocr Relat Cancer 2010 Feb 25;17(2):R91-107.
28. Fujimoto VY, Kim D, vom Saal FS, Lamb JD, Taylor JA, Bloom MS. „Serum unconjugated bisphenol A concentrations in women may adversely influence oocyte quality during in vitro fertilization.” Fertil Steril. 2011 Apr; 95(5):1816-9.
29. Sugiura-Ogasawara M, Ozaki Y, Sonta S, Makino T, Suzumori K. „Exposure to bisphenol A is associated with recurrent miscarriage.” Hum Reprod. 2005 Aug; 20(8): 2325-9.
30. Mok-Lin E, Ehrlich S, Williams PL, Petrozza J, Wright DL, Calafat AM, Ye X, Hauser R. „Urinary bisphenol A concentrations and ovarian response among women undergoing IVF.” Int J Androl. 2010 Apr;33(2):385-93.
31. Bloom MS, Kim D, Vom Saal FS, Taylor JA, Cheng G, Lamb JD, Fujimoto VY. „Narażenie na bisfenol A zmniejsza odpowiedź estradiolu na stymulację gonadotropinami podczas zapłodnienia in vitro. „Fertil Steril. 2011 Sep; 96(3):672-677.
32. Ehrlich S, Williams PL, Missmer SA, Flaws JA, Berry KF, Calafat AM, Ye X, Petrozza JC, Wright D, Hauser R. „Urinary Bisphenol A Concentrations and Implantation Failure among Women Undergoing In Vitro Fertilization.” Environ Health Perspect. 2012 Apr 6. Web.
33. Evans SF, Kobrosly RW, Barrett ES, Thurston SW, Calafat, AM, Weiss B, Stahlhut R, Yolton K, Swan SH. „Prenatal Bishpeol A Exposure and maternally reported behavior in boys and girls”. Neurotoxicology. 2014 Dec; 45: 91-99.
34. Harley KG, Gunier RB, Kogut K, Johnson C, Bradman A, Calafat AM, Eskenazi B. „Prenatal and early childhood Bisphenol A concentrations and behavior in school-aged children.” Environ Res. Oct, 2013; 126: 43-50.
35. Perera F, Vishnevetsky J, Herbstman JB, Calafat AM, Xiong W, Rauh V Want S. „Prenatal Bisphenol A exposure an child behavior in an inner-city cohort.” Environ Health Perspect. Aug, 2012; 120(8): 1190-1194.
36. „Government of Canada Takes Action on Another Chemical of Concern: Bisphenol A.” Health Canada. April 18, 2008. Web. Kwiecień 3, 2009. http://www.ecoaction.gc.ca/news-nouvelles/20080418-5-eng.cfm
37. Reuters. Kanada deklaruje BPA toksyczne, ustawia etap dla więcej zakazów. October 14, 2012.http://www.reuters.com/article/2010/10/14/us-bpa-idUSTRE69D4MT20101014
38. USA Today.Europe votes to ban chemical from baby bottles. Uaktualnione 29 listopada 2012.
39. Agence France Presse. Francja zakazuje kwestionowane chemicznych BPA w opakowaniach żywności. Grudzień 13, 2012.
40. „Update on Bisphenol A for Use in Food Contract Applications.” U.S. Food and Drug Administration. Styczeń 2010. Web. May 4, 2010, http://www.fda.gov/NewsEvents/PublicHealthFocus/ucm197739.htm
41. „FDA Rejects NRDC Call to Eliminate BPA from Food Packaging.” Natural Resources Defense Council. March 30 2012. Web. Apr. 6 2012.
42. Kindall J. „Suffolk’s Ban on BPA Hailed in Some Quarters.” The New York Times. March 13, 2009. Web. May 4, 2010 http://www.nytimes.com/2009/03/15/nyregion/long-island/15cupsli.html
43. Hawthorne M, Mihalopoulos D. „Chicago BPA ban: Chicago zakazuje sprzedaży butelek dla dzieci, kubków do karmienia z niebezpieczną substancją chemiczną.” Chicago Tribune. May 14 2009. Web. http://articles.chicagotribune.com/2009-05-14/news/0905131100_1_baby-bottles-ban-sippy-cups.
44. Von Sternberg B. (8, May 2009). „Państwo zakazuje chemikaliów w butelkach dla niemowląt: Bisfenol-A znajduje się w wielu tworzywach sztucznych, ale Minnesota staje się pierwszym stanem, który zakazuje sprzedaży przedmiotów zawierających go.” Start Tribune. May 8, 2009. Web.
45. Stan Connecticut. „Ustawa dotycząca zakazu Bispehnol-A w produktach dla dzieci i produktów spożywczych.” Substytut House Bill No.6572. June 3, 2009. Web. http://www.cga.ct.gov/2009/ACT/PA/2009PA-00103-R00HB-06572-PA.html
46. National Conference of State Legislatures. „Aktualizacja polityki NCSL: ograniczenia państwowe dotyczące bisfenolu a (BPA) w produktach konsumenckich”. Feb 2015. Web. http://www.ncsl.org/research/environment-and-natural-resources/policy-update-on-state-restrictions-on-bisphenol-a.aspx#me
47. US Food and Drug Administration. „FDA Regulations No Longer Authorize the Use of BPA in Infant Formula Packaging Based on Abandonment; Decision Not Based on Safety.” July 11, 2013. Web. http://www.fda.gov/Food/NewsEvents/ConstituentUpdates/ucm360147.htm
48. Kongres USA. „S.821 – BPA w opakowaniach żywności Right to Know Act.” Web Jan 14, 2016. https://www.congress.gov/bill/114th-congress/senate-bill/821
49. Parker-Pope, T. „A Hard Plastic is Raising Hard Questions.” The New York Times. April 22, 2008. Web. Kwiecień 3, 2009. http://www.nytimes.com/2008/04/22/health/22well.html
50. Gunther, M. „Wal-Mart: the new FDA.” Fortune Magazine. July 16, 2008. Web. http://archive.fortune.com/2008/07/15/magazines/fortune/gunther_bpa.fortune/index.htm
51. Layton, L. „No BPA for Baby Bottles in U.S.”. The Washington Post. March 6, 2009. Web. April 3, 2009 http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/03/05/AR2009030503285.html
52. Rust S, Kissinger M. „Maker acknowledges BPA worries.” JSOnline. Milwaukee Wisconsin Journal Sentinel. March 12, 2009. Web. Kwiecień 3, 2009 http://www.jsonline.com/watchdog/watchdogreports/41186522.html
53. Eden Foods. „Eden Foods Bisphenol-A (BPA) Free Pioneer.” Web. January 2016 http://www.edenfoods.com/articles/view.php?articles_id=178
54. Deardoff J. „Where to find BPA free cans.” Julie’s Health Club. June 30, 2008. Web. April 6, 2009 http://featuresblogs.chicagotribune.com/features_julieshealthclub/2008/06/where-to-find-b.html
55. „Vital Choice Goes BPA-Free.” Vital Choice Newsletter. Grudzień 29, 2008. Web. April 6, 2009.
56. Environmental Working Group. „BPA w żywności konserwowej.” Web. June 3, 2015. http://www.ewg.org/research/bpa-canned-food.
57. Rochester JR, Bolden AL. Bisphenol S and F: A Systematic Review and Comparison of the Hormonal Activity of Bisphenol A Substitutes. Environmental Health Perspectives. July 2015; 123(7):643-650.
58. National Conference of State Legislatures. „Aktualizacja polityki NCSL: ograniczenia państwowe dotyczące bisfenolu a (BPA) w produktach konsumenckich”. Feb 2015. Web. http://www.ncsl.org/research/environment-and-natural-resources/policy-update-on-state-restrictions-on-bisphenol-a.aspx#me
59. Rudel RA, Gray JM, Engel CL, Rawsthorne TW, Dodson RE, et al. „2011 Food Packaging and Bisphenol A and Bis(2-Ethyhexyl) Phthalate Exposure: Findings from a Dietary Intervention.” Environ Health Perspect March 30, 2011; 119(7).

.