Dlaczego zegary i zegarki używają cyfry rzymskiej IIII zamiast IV?
Numeracja rzymska jest jednym z najbardziej klasycznych wzorów znajdujących się na zegarach i zegarkach. Tak daleko, jak możemy sięgnąć pamięcią wstecz, zawsze istniały zegary, zegarki kieszonkowe i naręczne z cyframi rzymskimi na tarczach. Właściciele zegarków z cyframi rzymskimi mogli jednak zauważyć coś dziwnego, coś raczej niezwykłego. Podczas gdy cyfra 4 jest powszechnie zapisywana jako IV w rzymskim systemie numerycznym, większość zegarków stosuje typografię IIII. I oczywiście, tak jak my, mogliście zadać sobie pytanie, dlaczego? Jak zawsze, nie ma jednej odpowiedzi na problem, ale oto kilka możliwych wyjaśnień tego absurdalnie ważnego pytania.
Rzymski system numeryczny nie jest już powszechnie stosowany. Większość krajów zachodnich opiera się na cyfrach arabskich, kraje azjatyckie mają swój własny system numeryczny, a kultura arabska używa typografii, która różni się od klasycznych cyfr arabskich. Jednak w zegarmistrzostwie, cyfry rzymskie były używane i są nadal w użyciu na wielu tarczach.
Właściciele zabytkowych zegarków kieszonkowych lub nowoczesnych Glashütte Original, Lange, Ulysse Nardin, Blancpain, Cartier lub nawet Rolex zegarki może zauważyli, że 4 cyfra na tarczy, ten wskazujący 4 godziny, nie jest napisany w tradycyjny sposób rzymski. Podczas gdy 4 jest powszechnie pisane IV, tarcze naszych zegarków i zegarów polegają, przez większość czasu, na zaskakującej IIII reprezentacji. Oczywiście, istnieją wyjątki od reguły, jak na przykład Big Ben w Londynie. Jednak na większości tarcz zegarowych godzina 4 jest przedstawiana za pomocą IIII.
Teraz czas spróbować znaleźć odpowiedź na to kluczowe pytanie (iron mode on)… Żarty na bok, nawet jeśli nie zmieni to oblicza świata, to ciekawe jest zrozumienie, dlaczego świat zegarmistrzowski niemal jednogłośnie zdecydował się przejść na numer IIII zamiast bardziej powszechnego IV. Jak zawsze, takie pytanie nie doprowadzi do jednej i ostatecznej odpowiedzi, ale oto niektóre z możliwych wyjaśnień, które znaleźliśmy.
IIII był najwcześniejszym sposobem zapisu 4
Powszechnie, cyfry rzymskie są zapisywane w ten sposób: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII i tak dalej. Cyfry rzymskie powstały w starożytnym Rzymie, około 1000BC, i pozostały zwyczajowym sposobem zapisu liczb w całej Europie aż do późnego średniowiecza, długo po upadku Imperium Rzymskiego. Dopiero około XIV wieku cyfry rzymskie zaczęły być zastępowane przez nowoczesne (i łatwiejsze w użyciu) cyfry arabskie. Liczby w systemie rzymskim są reprezentowane przez kombinacje liter z alfabetu łacińskiego. Upadek cyfr rzymskich zbiega się z upadkiem łaciny i pojawieniem się renesansu.
Jednakże, mimo że obecnie powszechnie przyjmuje się, że godzinę 4 należy pisać IV, oryginalny i najbardziej starożytny wzór cyfr rzymskich nie był taki sam jak ten, który znamy dzisiaj. Najwcześniejsze modele faktycznie używały VIIII dla 9 (zamiast IX) i IIII dla 4 (zamiast IV). Jednak te dwie cyfry okazały się problematyczne, łatwo było je pomylić z III i VIII. Zamiast oryginalnej notacji addytywnej, rzymski system liczbowy zmienił się na bardziej znaną notację odejmującą. Było to jednak długo po upadku Imperium Rzymskiego.
Pierwsze zegary mechaniczne powstały w Europie w XIII wieku, w czasie, gdy cyfry rzymskie były jeszcze w użyciu – ponadto większość zegarów była montowana na kościołach, a łacina była oficjalnym językiem katolickim. Dlatego też większość starożytnych zegarów posiadała na swoich tarczach cyfry rzymskie. Jednak powód, dla którego zegarmistrze zdecydowali się na użycie IIII zamiast IV, gdy ta reprezentacja nie była w użyciu, pozostaje niejasny.
Obrażanie Jowisza
Choć Rzymianie nie stworzyli zegara mechanicznego, zaadoptowali koncepcję zegara słonecznego, opartą na zegarach cieniowych ze starożytnej astronomii babilońskiej (około 1500BC). Nie wolno nam zapominać, że zegarmistrzostwo jest dzieckiem astronomii. Z tego powodu w Rzymie i w kieszeniach Rzymian znajdowano wiele zegarów słonecznych – tak, zegar kieszonkowy… Niektóre antyczne zegary słoneczne mają wygrawerowane cyfry rzymskie. I znów, na niektórych widniał IV, na niektórych IIII.
Jednym z powodów, dla których w tamtych czasach używano IIII, może być mitologia rzymska. W tamtych czasach najwyższym bóstwem Rzymu był Jowisz, bóg nieba i piorunów oraz król bogów w religii starożytnego Rzymu. W języku łacińskim Jowisz pisany był jako IVPPITER. Ponieważ nie należy zadzierać z bogami, Rzymianie mogli czuć się niezdecydowani, aby część imienia ich najwyższego bóstwa wyryć na zegarze słonecznym lub wydrukować w książkach. Dlatego też liczba IIII, mimo że niewygodna, mogła być preferowana zamiast IV. Podczas gdy zegary słoneczne stały się przestarzałe wraz z nadejściem zegarmistrzostwa, liczba IIII mogła być używana tylko ze względu na tradycję.
Łatwiejsza dla przeciętnego niewykształconego obywatela
Mimo że notacja odejmująca jest obecnie powszechnie akceptowana dla cyfr rzymskich, jej użycie przychodziło stopniowo i pierwsi zegarmistrze mogli nadal mieć wybór czy używać czy nie używać IV. Jak wspomnieliśmy, prymitywne zegary były montowane na szczytach kościołów jako jedyne miejsce, gdzie wskazywano czas w mieście.
Musimy pamiętać, że w czasach starożytnych i średniowieczu tylko niewielka część populacji potrafiła pisać, czytać i liczyć. To może być sposób na wyjaśnienie użycia IIII zamiast IV. Podczas gdy IV wymaga trochę matematyki – podstawowej matematyki, zgodzisz się, dla nas, wykształconych ludzi, ale z pewnością czegoś, co było zbyt skomplikowane dla przeciętnego, niewykształconego rolnika żyjącego we Francji lub Niemczech w 1650 roku.
Liczba IIII mogła pozostać w użyciu, ponieważ była łatwo rozpoznawalna jako cztery – zapis addytywny mógł być łatwiejszy dla dużej części niewykształconej europejskiej populacji. Większość ludzi nie potrafiła pisać ani liczyć i proste odejmowanie było dla nich prawdopodobnie zbyt skomplikowane. Mogło to również powodować pomyłki między IV i VI, jak również między IX i XI. To dlatego na niektórych zegarach dziewiątka jest reprezentowana przez VIIII.
Leniwy zegarmistrz
Jedną z hipotez, którą wymyśliliśmy jest hipoteza „leniwego zegarmistrza”… Taką, której nie bierzemy na poważnie. Chociaż nie dotyczy to zegarów z wyciętymi lub namalowanymi cyframi, gdyby cyfry były odlane z metalu, posiadanie IIII zamiast IV i VIIII zamiast IX mogłoby nieco ułatwić życie zegarmistrzowi.
Jeśli polegasz na notacji addytywnej, skończysz z tymi cyframi: I, II, III, IIII, V, VI, VII, VIII, VIIII, X, XI, XII. Oznacza to, że możesz stworzyć mniej form, ponieważ użyjesz tej samej formy podstawowej dla czterech pierwszych cyfr i tej samej formy podstawowej dla cyfr od VI do VIIII. Potrzebne byłyby tylko trzy formy: pierwsza w kształcie IIII, która została częściowo wypełniona, by stworzyć liczby I, II, III i IIII, druga w kształcie VIIII, użyta do stworzenia liczb V, VI, VII, VIII i VIIII i ostatnia w kształcie XII, użyta do odlania liczb X, XI i XII.
Utrzymanie tarczy w bardziej klasycznym stylu I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII wymagałoby dodatkowych form… Co prawda, nie jest to najbardziej przekonująca teoria.
Luis XIV „Król Słońca”
Najnowsza teoria dotyczy francuskiego króla Ludwika XIV. Aby dać Ci wyobrażenie o jego skromności, ten francuski monarcha nosił przydomek Louis le Grand (Ludwik Wielki) lub Le Roi Soleil (Król Słońce). Jeden z najpotężniejszych monarchów francuskich, utrwalił system absolutnych rządów monarchicznych we Francji, a cały system polityczny i religijny obracał się wokół jego postaci – koncepcji boskiego prawa królów, tworząc scentralizowane państwo, które później doprowadziło do rewolucji francuskiej (pod rządami Ludwika XVI).
Z tych samych powodów, dla których Jowisz nie chciałby, aby dwie litery występujące w jego imieniu były zapisane na zegarze słonecznym, było możliwe, że niezbyt skromny król Ludwik XIV wolał, aby w zegarach używano IIII zamiast IV. Będąc reprezentantem Boga na Ziemi, część jego imienia nie mogła być wypisana na tarczy zwykłego zegara.
Ta teoria wydaje się jednak dość nieprawdopodobna. Użycie IIII istniało już na wielu obszarach i za panowania wielu różnych monarchów, których imiona nie zawierały liter IV. Nie wydaje się to być wystarczającym wyjaśnieniem, by odrzucić zapis odejmujący.
Wyważenie wizualne
Ostatnie możliwe wyjaśnienie jest najbardziej racjonalne ze wszystkich – a więc prawdopodobnie również najbardziej wiarygodne. Powszechnie, zegary i zegarki wyświetlają czas na 12 godzin. Na ich tarczach umieszcza się więc 12 cyfr. Jednym z powodów użycia IIII zamiast IV może być chęć uzyskania większej równowagi wizualnej.
Większość nowoczesnych lub zabytkowych zegarków i zegarów opiera się na mieszance notacji addytywnej i notacji subtraktywnej (gdzie 4 to IIII, a 9 to IX). W ten sposób na tarczy znajdują się następujące cyfry: I, II, III, IIII, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII. Dzięki takiej kombinacji uzyskujemy trzy identyczne obszary na tarczy, z których każdy wykorzystuje ten sam rodzaj cyfr. Pierwsza trzecia używa tylko I, druga trzecia jest jedyną, która używa V i wreszcie ostatnia trzecia jest jedyną, która zawiera cyfry z X. W ten sposób równoważysz tarczę z trzema odrębnymi obszarami, tworząc bardziej elegancką i harmonijną tarczę.
W tym samym duchu, numer IIII jest łatwiejszy do odczytania niż numer IV, zwłaszcza gdy jest do góry nogami, jak często na nowoczesnych zegarkach – gdzie cyfry rzymskie są stosowane lub drukowane promieniście (wskazując na środek tarczy).
Nie ma jednej ostatecznej odpowiedzi, ale mieszanka tradycji, starożytnych praktyk i praktycznych powodów może wyjaśnić, dlaczego przemysł zegarmistrzowski nadal, dzisiaj, polega na użyciu IIII na większości tarcz zawierających cyfry rzymskie. I oczywiście, zawsze znajdą się wyjątki od reguły…