Przegląd filmu „The Juniper Tree”: Björk’s First Movie Is an Ethereal Gem that’s Ready to Be Rediscovered

Film, który jest tak samo liryczny i delikatny jak wiersz T.S. Eliota, który posłużył za wstęp, mało widoczny „The Juniper Tree” Nietzchki Keene – nakręcony latem 1986 roku, który miał premierę na festiwalu Sundance cztery lata później po serii finansowych perypetii – przez długi czas był uważany za drugi film Björk, ten, który nakręciła przed swoim zdziczałym, totemicznym, na poziomie Falconettiego występem w „Dancer in the Dark”. Ten, który Björk nakręciła zanim jeszcze stała się Björk (w tamtym momencie nie zdążyła jeszcze nawet dołączyć do The Sugarcubes).

Teraz, dzięki nowej, zachwycającej rekonstrukcji w 4K, wykonanej z oryginalnego negatywu kamery 35mm, ludzie wreszcie będą mieli szansę docenić ten eteryczny amerykański klejnot jako coś więcej niż tylko przypis do kariery wkrótce ikonicznej gwiazdy. Choć Björk zawsze była i jest urzekająca na ekranie (jej teledyski, nagrania koncertowe, a nawet epizod w „Kosmicznym duchu” sprawiają, że można ją uznać za jedną z najważniejszych aktorek ostatnich kilku dekad), „The Juniper Tree” zasługuje na to, by zobaczyć ją poza jej cieniem.

Oparty na spektakularnie makabrycznej opowieści braci Grimm o tym samym tytule, debiut fabularny Keene’a ożywia pełną przemocy baśń, kwestionując mizoginię, która definiuje jej moralny porządek. Björk (tu występuje jako Björk Guðmundsdóttir) gra średniowieczną młodą mistyczkę o imieniu Margit. Jej matka została właśnie ukamienowana, a jej ciało podpalone, co zmusza Margit i jej starszą siostrę (Bryndis Petra Bragadóttir jako Katla) do wędrówki po pokiereszowanej islandzkiej wsi w poszukiwaniu schronienia.

„Pójdziemy tam, gdzie nikt nas nie zna” – intonuje Bragadóttir w bergmanowskim stylu bezuczuciowości. „Rzucę zaklęcie, by znaleźć męża… nie spłoniemy, nie tak jak inne, bo nikt nas nie pozna”. Dla tych kobiet czary nie są bronią, ale raczej narzędziem przetrwania. Rustykalna czarno-biała przestrzeń, która rozciąga się we wszystkich kierunkach jest pusta i bezlitosna, jakby plaga człowieka już się wypaliła, a Margit i Katla będą musiały dogadać się z tymi, którzy pozostali, jeśli chcą przetrwać.

Niedługo siostry spotykają pogrążonego w smutku wdowca Johanna (Valdimar Örn Flygenring), który został pozostawiony sam sobie, by wychowywać swojego syna Jonasa (Geirlaug Sunna Þormar). Katla działa swoją magię, Johann dosłownie ulega jej czarowi – choć wyczuwa, że w jego przyciąganiu jest coś nienaturalnego – i dwie rozbite rodziny próbują się połączyć. Nie idzie to jednak najlepiej.

Pozorna Margit nie jest przejęta swoją nową sytuacją (Björk spędza większość filmu wędrując po skalistych brzegach, robiąc kukiełki z cieni i śpiewając do siebie rymowanki, które puentuje rozkosznymi kwikami), ale sprawy są nieco bardziej skomplikowane dla małego Jonasa, który gwałtownie odrzuca pomysł zastępczej matki. Choć rapsodyczna i momentami ołowiana narracja filmu prowadzona jest głosami, a sceny powiązane są ze sobą jak strofy wiersza, emocje bohaterów są zawsze głośne i czytelne: kiedy rozmowa schodzi na temat zmarłej matki Jonasa, chłopiec zwraca się do Katli i mówi: „Była lepsza od ciebie”. I od tego momentu sprawy stają się coraz bardziej napięte.

Ale tam, gdzie bracia Grimm widzieli w postaci Katli pożerającego dzieci złoczyńcę, Keene woli myśleć o niej jako o praktycznej kobiecie na tym samym poziomie moralnym, co jej nowy mąż. W najgorszym wypadku jest ona mile widzianym gościem, w najlepszym – opiekunką. A jednak Katla często traktowana jest jak zagrożenie, w sposób, w jaki mężczyźni często boją się tego, czego nie mogą kontrolować. Keene zmarła na raka w 2004 roku w wieku 52 lat, ale wszystkie trzy wolne, elementarne fabuły, które po sobie pozostawiła, zbudowane są wokół konfliktu między starożytnymi konstruktami a współczesną kobiecością – ojcem czasem i matką ziemią – jako że średniowieczna mądrość i biblijne myślenie są kwestionowane przez radykalną ideę, że kobiety i diabeł nie są jednym i tym samym.

W „Drzewie jałowca” to zderzenie nabiera wymiaru kulturowego. Islandzkie akcenty w obsadzie filmu nadają angielszczyźnie obcego charakteru, a chrześcijańska symbolika i pogańskie mity ścierają się ze sobą z takim samym tarciem, jak w przypadku dwóch rodzin, z których wywodzi się film. O ile surowy, monochromatyczny spirytualizm Keene wskazuje na Bergmana i Carla Theodora Dreyera, o tyle jej zabawny rewizjonizm gwałtownie zrywa z tymi tradycjami, ponieważ reżyserka sięga do animistycznej siły życiowej Björk, by wykorzenić oczekiwania. Jedna ze scen, w której śpiąca Margit zostaje zamknięta w szklanej trumnie, przywołuje na myśl twórczynię „Stokrotek” Věrę Chytilovą. Kluczowy moment z efektami specjalnymi, który rozrywa film na pół, sprawia wrażenie, jakby mógł zainspirować Davida Lyncha. W pewnym momencie, gdy kanon kobiecych głosów śpiewających wdziera się na ścieżkę dźwiękową niczym woda przez kadłub przeciekającego statku, można odnieść wrażenie, że film prowadzi rozmowę z „Medullą”, w pełni wokalnym albumem Björk, który zostanie wydany prawie 20 lat później.

„Drzewo jałowcowe” może być nieco ociężałe i zbędne – podejrzenia Johanna nie wystarczają, by utrzymać czas ekranowy, jaki mu się daje w filmie trwającym mniej niż 80 minut – ale staje się bogatsze i bardziej rewolucyjne w miarę upływu czasu, gdy Keene układa każdy z opisanych powyżej półwrogich punktów przecięcia, aż do ich przewrócenia w trzecim akcie, który przekierowuje bezbrzeżną przemoc oryginalnej historii na zupełnie inny cel. To tak, jakby Keene amputował morał z przypowieści, która go wyhodowała, dekapitując przestarzałą bajkę po to, by ukryć sekretne przesłanie w szwach, gdy zszywa głowę z powrotem. W rezultacie powstał film, który jest mroczny, zachwycający i dojrzały do ponownego odkrycia.

Ocena: B+

„The Juniper Tree” wchodzi na ekrany Metrograph za pośrednictwem Arbelos Films 15 marca.

Zapisz się: Bądź na bieżąco z najnowszymi wiadomościami filmowymi i telewizyjnymi! Zapisz się do naszego newslettera tutaj.