Rewolucja Irańska

Przedstawienie rewolucji

Rewolucja 1979, która zjednoczyła Irańczyków z wielu różnych grup społecznych, ma swoje korzenie w długiej historii Iranu. Grupy te, obejmujące duchownych, właścicieli ziemskich, intelektualistów i kupców, zjednoczyły się wcześniej podczas Rewolucji Konstytucyjnej w latach 1905-11. Wysiłki na rzecz satysfakcjonujących reform były jednak stale tłumione, ze względu na odradzające się napięcia społeczne, a także interwencje zagraniczne ze strony Rosji, Wielkiej Brytanii, a później Stanów Zjednoczonych. Wielka Brytania pomogła Rezie Szachowi Pahlawiemu ustanowić monarchię w 1921 roku. W 1941 r. Wielka Brytania wraz z Rosją wypchnęły Rezę Szacha na wygnanie, a tron objął jego syn Mohammad Reza Pahlavi. W 1953 r., w wyniku walki o władzę między Mohammedem Rezą Szahem a premierem Mohammadem Mosaddeghiem, amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) i brytyjska Tajna Służba Wywiadowcza (MI6) zorganizowały zamach stanu przeciwko rządowi Mosaddegha.

Lata później, Mohammad Reza Szah odwołał parlament i rozpoczął Białą Rewolucję – agresywny program modernizacji, który zachwiał bogactwem i wpływami właścicieli ziemskich i duchownych, zakłócił gospodarkę wiejską, doprowadził do szybkiej urbanizacji i westernizacji oraz wywołał obawy o demokrację i prawa człowieka. Program odniósł sukces ekonomiczny, ale korzyści nie zostały rozłożone równomiernie, choć transformacyjny wpływ na normy społeczne i instytucje był powszechnie odczuwalny. Opozycja wobec polityki szacha nasiliła się w latach 70-tych, kiedy to niestabilność światowej waluty i wahania w konsumpcji ropy naftowej na Zachodzie poważnie zagroziły gospodarce kraju, wciąż kierowanej w dużej mierze na wysokokosztowe projekty i programy. Dekada nadzwyczajnego wzrostu gospodarczego, dużych wydatków rządowych i boomu na ceny ropy doprowadziła do wysokiej inflacji i stagnacji siły nabywczej Irańczyków oraz ich poziomu życia.

Oprócz narastających trudności gospodarczych, w latach 70. nasiliły się represje społeczno-polityczne ze strony reżimu szacha. Możliwości uczestnictwa w życiu politycznym były minimalne, a partie opozycyjne, takie jak Front Narodowy (luźna koalicja nacjonalistów, duchownych i niekomunistycznych partii lewicowych) oraz proradziecka partia Tūdeh („Masy”) zostały zmarginalizowane lub zdelegalizowane. Protesty społeczne i polityczne często spotykały się z cenzurą, inwigilacją lub prześladowaniami, a nielegalne zatrzymania i tortury były powszechne.

Po raz pierwszy od ponad pół wieku, świeccy intelektualiści – z których wielu było zafascynowanych populistycznym urokiem ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego, byłego profesora filozofii w Kom, który został wygnany w 1964 roku po tym, jak ostro wystąpił przeciwko ostatniemu programowi reform szacha – porzucili swój cel, jakim było ograniczenie autorytetu i władzy szyickich ulamów (uczonych religijnych) i argumentowali, że z pomocą ulamów można obalić szacha.

W tym środowisku członkowie Frontu Narodowego, Partii Tūdeh i ich różnych odłamów dołączyli do ulamów w szerokim sprzeciwie wobec reżimu szacha. Chomeini na wygnaniu nadal głosił kazania o złu reżimu Pahlawich, oskarżając szacha o bezwyznaniowość i służalczość wobec obcych mocarstw. Tysiące kaset i drukowanych kopii przemówień Chomeiniego zostało przemyconych z powrotem do Iranu w latach 70-tych, gdy coraz większa liczba bezrobotnych i ubogich w pracę Irańczyków – głównie nowych migrantów ze wsi, którzy byli rozczarowani kulturową próżnią nowoczesnego miejskiego Iranu – zwracała się do ulamów po wskazówki. Zależność szacha od Stanów Zjednoczonych, jego bliskie związki z Izraelem – wówczas zaangażowanym w długotrwałe działania wojenne z przeważająco muzułmańskimi krajami arabskimi – oraz nieprzemyślana polityka gospodarcza jego reżimu podsycały siłę oddziaływania retoryki dysydenckiej na masy.

Zewnętrznie, z szybko rozwijającą się gospodarką i szybko modernizującą się infrastrukturą, wszystko w Iranie szło dobrze. Jednak w ciągu niewiele ponad jednego pokolenia Iran zmienił się z tradycyjnego, konserwatywnego i wiejskiego społeczeństwa w społeczeństwo przemysłowe, nowoczesne i miejskie. Poczucie, że zarówno w rolnictwie i przemyśle zbyt wiele próbowano zrobić zbyt szybko i że rząd, albo przez korupcję lub niekompetencję, nie zdołał dostarczyć wszystkiego, co zostało obiecane, objawiło się w demonstracjach przeciwko reżimowi w 1978 roku.