Nagroda Nobla Logo Nagrody Nobla

Przez Nilsa Ringertza*

Alfred Nobel urodził się w Sztokholmie 21 października 1833 roku. Jego ojciec, Immanuel Nobel, był inżynierem i wynalazcą, który budował mosty i budynki w Sztokholmie. W związku z pracami budowlanymi Immanuel Nobel eksperymentował również z różnymi technikami wysadzania skał.

Matka Alfreda, urodzona jako Andriette Ahlsell, pochodziła z zamożnej rodziny. Z powodu niepowodzeń w pracach budowlanych, spowodowanych utratą kilku barek z materiałami budowlanymi, Immanuel Nobel został zmuszony do bankructwa w tym samym roku, w którym urodził się Alfred Nobel.

W 1837 roku Immanuel Nobel opuścił Sztokholm wraz z rodziną, aby rozpocząć nową karierę w Finlandii i Rosji. Aby utrzymać rodzinę, Andriette Nobel założyła sklep spożywczy, który zapewniał skromny dochód. Tymczasem Immanuel Nobel odnosił sukcesy w swoim nowym przedsiębiorstwie w Petersburgu w Rosji. Założył warsztat mechaniczny, który dostarczał wyposażenie dla armii rosyjskiej, a także przekonał cara i jego generałów, że miny morskie mogą być używane do blokowania okrętów wojennych wroga przed zagrożeniem dla miasta.

Immanuel Nobel i. Andriette Nobel

Miny morskie zaprojektowane przez Immanuela Nobla były prostymi urządzeniami składającymi się z zanurzonych drewnianych beczek wypełnionych prochem strzelniczym. Zakotwiczone pod powierzchnią Zatoki Fińskiej, skutecznie powstrzymywały brytyjską Royal Navy przed przejściem w zasięg ostrzału Petersburga podczas wojny krymskiej (1853-1856). Immanuel Nobel był również pionierem w produkcji broni i projektowaniu silników parowych.

Sukcesy w przemyśle i biznesie sprawiły, że w 1842 roku Immanuel Nobel mógł sprowadzić swoją rodzinę do Petersburga. Tam jego synowie otrzymali pierwszorzędne wykształcenie u prywatnych nauczycieli. Kształcenie obejmowało nauki przyrodnicze, języki i literaturę.

W wieku 17 lat Alfred Nobel znał biegle język szwedzki, rosyjski, francuski, angielski i niemiecki. Interesował się przede wszystkim literaturą i poezją angielską, a także chemią i fizyką. Ojciec Alfreda, który chciał, aby jego synowie dołączyli do jego przedsiębiorstwa jako inżynierowie, nie lubił zainteresowania Alfreda poezją i uznał, że jego syn jest raczej introwertyczny.

W celu poszerzenia horyzontów Alfreda ojciec wysłał go za granicę na dalsze szkolenia w inżynierii chemicznej. W ciągu dwóch lat Alfred Nobel odwiedził Szwecję, Niemcy, Francję i Stany Zjednoczone. W Paryżu, mieście, które polubił najbardziej, pracował w prywatnym laboratorium profesora T.J. Pelouze’a, słynnego chemika. Tam poznał młodego włoskiego chemika Ascanio Sobrero, który trzy lata wcześniej wynalazł nitroglicerynę, wysoce wybuchową ciecz.

Nitrogliceryna była produkowana przez zmieszanie gliceryny z kwasem siarkowym i azotowym. Uważano ją za zbyt niebezpieczną, aby mogła mieć jakiekolwiek praktyczne zastosowanie. Chociaż jej siła eksplozji znacznie przewyższała siłę prochu strzelniczego, ciecz wybuchała w bardzo nieprzewidywalny sposób pod wpływem ciepła i ciśnienia.

Alfred Nobel bardzo zainteresował się nitrogliceryną i tym, jak można ją wykorzystać w praktyce w budownictwie. Zdawał sobie również sprawę, że należy rozwiązać problemy bezpieczeństwa i opracować metodę kontrolowanej detonacji nitrogliceryny. W Stanach Zjednoczonych odwiedził Johna Ericssona, szwedzko-amerykańskiego inżyniera, który opracował śrubę napędową dla statków. W 1852 r. Alfred Nobel został poproszony o powrót i pracę w rodzinnym przedsiębiorstwie, które przeżywało rozkwit dzięki dostawom dla armii rosyjskiej. Wraz z ojcem przeprowadzał eksperymenty w celu opracowania nitrogliceryny jako komercyjnie i technicznie użytecznego materiału wybuchowego.

Po zakończeniu wojny i zmianie warunków Immanuel Nobel został ponownie zmuszony do bankructwa. Immanuel i jego dwaj synowie, Alfred i Emil, opuścili razem Petersburg i wrócili do Sztokholmu. Pozostali dwaj synowie, Robert i Ludvig, pozostali w Petersburgu. Z pewnymi trudnościami udało im się uratować rodzinne przedsiębiorstwo, a następnie zajęli się rozwojem przemysłu naftowego w południowej części imperium rosyjskiego. Odnieśli wielki sukces i stali się jednymi z najbogatszych ludzi swoich czasów.

Po powrocie do Szwecji w 1863 roku Alfred Nobel skoncentrował się na rozwoju nitrogliceryny jako materiału wybuchowego. Kilka eksplozji, w tym jedna (1864), w której zginął jego brat Emil i kilka innych osób, przekonało władze, że produkcja nitrogliceryny jest bardzo niebezpieczna. Zakazały one dalszych eksperymentów z nitrogliceryną w granicach Sztokholmu i Alfred Nobel musiał przenieść swoje doświadczenia na barkę zakotwiczoną na jeziorze Mälaren. Alfred nie zniechęcił się i w 1864 roku był w stanie rozpocząć masową produkcję nitrogliceryny.

Aby uczynić obchodzenie się z nitrogliceryną bezpieczniejszym Alfred Nobel eksperymentował z różnymi dodatkami. Wkrótce odkrył, że zmieszanie nitrogliceryny z ziemią okrzemkową zamieni ciecz w pastę, którą można było uformować w pręty o wielkości i formie odpowiedniej do włożenia w otwory wiertnicze. W 1867 r. opatentował ten materiał pod nazwą dynamit. Aby móc detonować pręty dynamitu, wynalazł również detonator (spłonkę), który można było zapalić poprzez zapalenie lontu. Wynalazki te powstały w tym samym czasie, kiedy do powszechnego użytku weszła diamentowa korona wiertnicza i wiertarka pneumatyczna.

Wynalazki te drastycznie obniżyły koszty wysadzania skał, wiercenia tuneli, budowy kanałów i wielu innych form prac budowlanych.

Rynek dynamitu i spłonek detonujących rósł bardzo szybko, a Alfred Nobel okazał się również bardzo zręcznym przedsiębiorcą i biznesmenem. Do 1865 roku jego fabryka w Krümmel koło Hamburga w Niemczech eksportowała nitroglicerynowe materiały wybuchowe do innych krajów w Europie, Ameryce i Australii.

Z biegiem lat założył fabryki i laboratoria w około 90 różnych miejscach w ponad 20 krajach. Chociaż przez większość życia mieszkał w Paryżu, stale podróżował. Victor Hugo opisał go kiedyś jako „najbogatszego włóczęgę Europy”. Kiedy nie podróżował lub nie zajmował się działalnością gospodarczą, Nobel pracował intensywnie w swoich laboratoriach, najpierw w Sztokholmie, a później w Hamburgu (Niemcy), Ardeer (Szkocja), Paryżu i Sevran (Francja), Karlskodze (Szwecja) i San Remo (Włochy). Skupił się na rozwoju technologii materiałów wybuchowych, a także innych wynalazków chemicznych, w tym takich materiałów jak syntetyczna guma i skóra, sztuczny jedwab itp. Do chwili śmierci w 1896 r. miał 355 patentów. Intensywna praca i podróże nie pozostawiały wiele czasu na życie prywatne. W wieku 43 lat czuł się już jak starzec. W tym czasie zamieścił w gazecie ogłoszenie: „Zamożny, wykształcony starszy pan poszukuje pani w dojrzałym wieku, znającej języki, jako sekretarki i nadzorczyni domu.”

Najlepiej wykwalifikowaną kandydatką okazała się Austriaczka, hrabina Bertha Kinsky. Po bardzo krótkim czasie pracy dla Nobla postanowiła wrócić do Austrii i poślubić hrabiego Arthura von Suttnera. Mimo to Alfred Nobel i Bertha von Suttner pozostali przyjaciółmi i przez dziesiątki lat pisali do siebie listy. Z biegiem lat Bertha von Suttner stawała się coraz bardziej krytyczna wobec wyścigu zbrojeń. Napisała słynną książkę „Lay Down Your Arms” i stała się znaczącą postacią w ruchu pokojowym. Bez wątpienia wpłynęło to na Alfreda Nobla, gdy pisał swój ostatni testament, w którym miał przewidzieć nagrodę dla osób lub organizacji promujących pokój. Kilka lat po śmierci Alfreda Nobla norweski Storting (parlament) zdecydował o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla w 1905 roku Berthcie von Suttner.

Wielkość Alfreda Nobla polegała na jego zdolności do łączenia przenikliwego umysłu naukowca i wynalazcy z dalekowzrocznym dynamizmem przemysłowca. Nobel był bardzo zainteresowany sprawami społecznymi i pokojowymi, a jego poglądy były w jego epoce uważane za radykalne. Bardzo interesował się literaturą i pisał własne wiersze i utwory dramatyczne. Nagrody Nobla stały się przedłużeniem i spełnieniem jego życiowych zainteresowań.

Wiele z firm założonych przez Nobla rozwinęło się w przedsiębiorstwa przemysłowe, które nadal odgrywają znaczącą rolę w gospodarce światowej, na przykład Imperial Chemical Industries (ICI), Wielka Brytania; Société Centrale de Dynamite, Francja; i Dyno Industries w Norwegii. Pod koniec życia nabył firmę AB Bofors w Karlskoga, gdzie Björkborn Manor stał się jego szwedzkim domem.

Alfred Nobel zmarł w San Remo, Włochy, 10 grudnia 1896 roku. Po otwarciu testamentu zaskoczyło go, że jego majątek miał być przeznaczony na nagrody w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury i pokoju. Wykonawcami jego testamentu byli dwaj młodzi inżynierowie, Ragnar Sohlman i Rudolf Lilljequist. Zaczęli oni tworzyć Fundację Noblowską jako organizację, która miała dbać o majątek finansowy pozostawiony przez Nobla na ten cel oraz koordynować pracę instytucji przyznających nagrody. Nie obyło się bez trudności, ponieważ testament został zakwestionowany przez krewnych i zakwestionowany przez władze w różnych krajach.

* Nils Ringertz urodził się w 1932 roku. W 1960 roku uzyskał tytuł doktora medycyny i specjalizował się w medycznej genetyce komórki. Jego głównym kierunkiem badań była sygnalizacja nukleocytoplazmatyczna i cyfrowe obrazowanie struktur komórkowych przy użyciu sond fluorescencyjnych. Nils Ringertz był profesorem genetyki komórki w Karolinska Institutet w Sztokholmie w latach 1969-1993, był przewodniczącym Zakładu Biologii Komórkowej i Molekularnej (CMB) w Instytucie Medycznego Nobla w latach 1977-1993 oraz przewodniczącym Komitetu Medycznego Nobla w latach 1976-1999. Od 1963 do 1993 roku był redaktorem Experimental Cell Research (Academic Press). Nils Ringertz był członkiem Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk i działał w wielu międzynarodowych organizacjach naukowych. W 1994 r. zainicjował projekt Elektronicznego Muzeum Nobla (ENM), który doprowadził do powstania portalu Nobelprize.org (NeM). Nils Ringertz zmarł w swoim domu w Sztokholmie 8 czerwca 2002 roku.