Leonardo da Vinci

Eerste Milanese periode (1482-99)

In 1482 verhuisde Leonardo naar Milaan om te werken in dienst van de hertog van de stad – een verrassende stap als men zich realiseert dat de 30-jarige kunstenaar net zijn eerste substantiële opdrachten uit zijn geboortestad Florence had gekregen: het onvoltooide paneelschilderij Aanbidding der Koningen voor het klooster van San Donato a Scopeto en een altaarschilderij voor de St. Bernarduskapel in het Palazzo della Signoria, waaraan nooit werd begonnen. Dat hij beide projecten opgaf, lijkt erop te wijzen dat hij diepere redenen had om Florence te verlaten. Het kan zijn dat de nogal gesofisticeerde geest van het Neoplatonisme die in het Florence van de Medici heerste, inging tegen Leonardo’s ervaringsgerichte geest en dat de meer strikte, academische atmosfeer van Milaan hem aantrok. Bovendien werd hij ongetwijfeld verleid door het briljante hof van Hertog Ludovico Sforza en de zinvolle projecten die hem daar te wachten stonden.

Leonardo verbleef 17 jaar in Milaan, tot Ludovico’s val uit de macht in 1499. Hij werd opgenomen in het register van de koninklijke huishouding als pictor et ingeniarius ducalis (“schilder en ingenieur van de hertog”). Leonardo’s gracieuze maar gereserveerde persoonlijkheid en elegante voorkomen werden goed ontvangen in hofkringen. Hij werd zeer gewaardeerd en was voortdurend in de weer als schilder en beeldhouwer en als ontwerper van hoffeesten. Hij werd ook vaak geraadpleegd als technisch adviseur op het gebied van architectuur, vestingwerken en militaire zaken, en hij fungeerde als waterbouwkundig en mechanisch ingenieur. Zoals zijn hele leven, stelde Leonardo zichzelf grenzeloze doelen; als men de contouren van zijn werk voor deze periode, of voor zijn leven in zijn geheel, nagaat, is men geneigd het een grandioze “onvoltooide symfonie” te noemen.”

Als schilder voltooide Leonardo zes werken in de 17 jaar dat hij in Milaan verbleef. (Volgens contemporaine bronnen kreeg Leonardo de opdracht om nog drie schilderijen te maken, maar deze werken zijn sindsdien verdwenen of nooit uitgevoerd). Van ongeveer 1483 tot 1486 werkte hij aan het altaarschilderij De Maagd van de Rotsen, een project dat leidde tot 10 jaar procederen tussen de Broederschap van de Onbevlekte Ontvangenis, die de opdracht had gegeven, en Leonardo; voor onduidelijke doeleinden leidde dit juridische geschil ertoe dat Leonardo omstreeks 1508 een andere versie van het werk maakte. Tijdens deze eerste Milanese periode maakte hij ook één van zijn beroemdste werken, de monumentale muurschildering Laatste Avondmaal (1495-98) in de refter van het klooster van Santa Maria delle Grazie (voor meer analyse van dit werk, zie onder Laatste Avondmaal). Ook van belang is de decoratieve plafondschildering (1498) die hij maakte voor de Sala delle Asse in het Milanese Castello Sforzesco.

In deze periode werkte Leonardo aan een grandioos sculpturaal project dat de echte reden schijnt te zijn geweest waarom hij naar Milaan werd uitgenodigd: een monumentaal ruiterstandbeeld in brons ter ere van Francesco Sforza, de stichter van de Sforza dynastie. Leonardo wijdde 12 jaar – met onderbrekingen – aan deze taak. In 1493 werd het kleimodel van het paard tentoongesteld ter gelegenheid van het huwelijk van keizer Maximiliaan met Bianca Maria Sforza, en werden voorbereidingen getroffen om de kolossale figuur, die 5 meter hoog moest worden, af te gieten. Maar vanwege het dreigende oorlogsgevaar werd het metaal, dat klaar was om gegoten te worden, gebruikt om kanonnen van te maken, waardoor het project tot stilstand kwam. De val van Ludovico in 1499 bezegelde het lot van deze mislukte onderneming, die misschien wel het grootste concept van een monument in de 15e eeuw was. De daaropvolgende oorlog liet het kleimodel achter als een hoopje puin.

Als meester-kunstenaar had Leonardo een uitgebreide werkplaats in Milaan, waar hij leerlingen en studenten in dienst had. Tot Leonardo’s leerlingen in deze tijd behoorden Giovanni Antonio Boltraffio, Ambrogio de Predis, Bernardino de’ Conti, Francesco Napoletano, Andrea Solari, Marco d’Oggiono, en Salai. De rol van de meeste van deze medewerkers is onduidelijk, wat leidt tot de vraag van Leonardo’s zogenaamde apocriefe werken, waaraan de meester samenwerkte met zijn assistenten. Geleerden zijn het niet eens kunnen worden over de toeschrijving van deze werken.